در مقاله قبل پوشاک و به صورت تخصصی پوشش سر بانوان ایرانی قبل از اسلام را بررسی کردیم. در این مقاله قصد داریم تا پوشش سر بانوان ایرانی را پس از ظهور اسلام مورد بررسی قرار دهیم. بررسی پوشش سر بعد از ظهور اسلام به دلیل تاکید اسلام بر داشتن پوشش سر بانوان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. نکته مهم دیگری که بر اهمیت بررسی این عصر می‌افزاید تاثیری است که ظهور اسلام بر پوشش بانوان مسلمان داشته است و تا به امروز تنها ملاک پوشش که حد و حدودی را مشخص نموده است، ملاک اسلام در تعیین پوشش است.
در قرآن کریم و سورۀ احزاب آیه ۵۹ در تعیین حدود پوشش سر می‌خوانیم:
«ای پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤ منان بگو جلبابها (روسری های بلند) خود را بر خویش فرو افکنند، این کار برای اینکه (از کنیزان و آلودگان) شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند، بهتر است و (اگر تاکنون خطا و کوتاهی از آنها سر زده) خداوند همواره غفور و رحیم است.»
ذکر این نکته ضروری است که بعد از ظهور اسلام دوره‌های تاریخی کوتاه مدتی همچون آل‌زیار و آل‌بویه نیز در تاریخ ثبت شده‌اند ولی از آن جایی که این دوره‌ها تاثیر چندانی در صنعت پوشاک و نساجی نداشتند، در این بخش نامی از آنها برده نخواهد شد.
صفاریان
در دوره صفاریان، مطالب کمی در منابع تاریخی در ارتباط با پوشش بانوان وجود دارند اما در همین منابع کم به کلیاتی از ویژگی‌های پوشاک بانوان اشاره شده است. لباس بانوان صفاری شامل سرپوش، پیراهن، کمربند، شلوار و کفش بوده است و از این حیث شباهت زیادی به پوشش مردان آن زمان داشته است.
سرپوش بانوان در این دوره شامل کلاه، مقنعه و چادر می‌باشد.
کلاه
کلاه بانوان صفاری کلاه نوک تیزی است که مردان نیز مورد استفاده قرار می‌دهند. تنها تفاوت این کلاه، این است که در آن تزئیناتی استفاده می‌شود و پارچه‌ای نازک یا تور به آن وصل می‌کنند که تا حدود سینه‌ها و گاه پایین‌تر می‌رسد.
مقنعه
مقنعه بانوان این دوران سرخ و سفید بوده و حاشیه‌دوزی و نواردوزی شده است.
چادر
چادر بانوان صفاری «ازار» نام داشت که سرتاسر بدن بانوان را می‌پوشاند.
سلجوقیان
هنر و خصوصا نساجی در دوره سلجوقیان رشد و گسترش چشمگیری داشت به گونه‌ای که نزدیک به پنجاه قطعه پارچه از این دوران به جامانده است که انواع گوناگون پارچه ابریشمی است.
در این دوره لباس بانوان شامل سرپوش، قبا، شلوار و کفش بوده است و سرپوش نیز خود شامل تاج، کلاه، دستار، سربند، چادر و مقنعه است.
کلاه
کلاه بانوان در این دوره بر سه گونه بوده است:
نوع اول، کلاهی است به صورت کلگی نیمدایره و ساده بوده است که در بعضی موارد بر بالای آن زائده‌ای متصل می‌شده است. نوع دوم، کلاهی بزرگ است که دارای دو برآمدگی قوسی شکل در بالای آن است و نوع سوم کلاهی دایره شکل است که بالای آن کاملا صاف و مسطح بود.
دستار
این پوشش بیشتر مربوط به زنان طبقه بالا و مرفه جامعه بوده است. این دستار از دو طرف سر به بالا نوک‌تیز می‌شد. در بالای این عمامه نیز زائده‌ای میله‌ای و تیز قرار داشت. ادامه این دستار از پشت آن پایین می‌آمد و با عبور از روی یکی از شانه‌ها تا کمر می‌رسید.
سربند
سربندهای زنان سلجوقی به دور پیشانی آنها بسته می‌شد و در مقابل آن نیز جقه‌ای نصب می‌شده است. البته در بعضی موارد این سربندها به صورت روبان بر روی مو یا دستار آویخته می‌شدند.
چادر
این چادرها که معمولا به رنگ سفید، سبز و گاهی قرمز بوده است، علاوه بر پوشش تمام سر چانه و دهان را نیز می‌پوشاند.
تیموریان
در این دوره نیز پوشاک زنان از لحاظ اجزا تفاوت چندانی با پوشاک آقایان نداشت و شامل سرپوش، قبا، پیراهن، کفش، کمربند و دهان‌بند بوده است.
سرپوش زنان تیموری شامل عرقچین، چارقد، روسری توری و چادر بوده است.
عرقچین
عرقچین‌ها معمولا با دو آویز همراه بوده‌اند که از دانه‌های قیمتی تشکیل شده است و به وسیله این دو آویز در زیر چانه بسته می‌شدند.
چارقد
چارقد را با نوار پارچه‌ای بر روی آن از روی پیشانی بسته و در پشت سر گره می‌زنند البته در بعضی مواقع به جای استفاده از نوار پارچه‌ای از تاجی دانه‌نشان استفاده می‌کردند.
صفویان
از دوره صفویان می‌توان به عنوان طلایی ترین دوره صنعت نساجی ایران نام برد. در این دوره انواع مختلفی از پارچه مانند دیبا، کتان، اطلس، مخمل و … بافته می‌شده است و در رنگ‌آمیزی پارچه نیز تحول چشمگیری صورت گرفته بود، به گونه‌ای که از ظریف‌ترین و زیباترین رنگ‌ها در پارچه استفاده می‌شدند.
سرپوش بانوان در این دوره نیز از لحاظ اجزا شباهت زیادی به سایر دوره‌های بعد از اسلام داشته است و از بخش‌هایی مانند کلاه، شال، روسری، چارقد، روبنده و چادر تشکیل شده بود.
زنان صفوی چهار نوع حجاب داشتند که دو نوع ان را در خانه(احتمالا به عنوان زینت) و دو نوع آن را در خارج از خانه استفاده می‌کردند. حجاب اول همان روسری است که پارچه‌ای مربع و به طول ۲ متر است که به صورت دولا بر روی سر قرار می‌دادند و دنباله آن را از زیر چانه رد نموده و از روی شانه عبور می‌دادند تا از دستها آویزان شود.
حجاب دوم چارقد بود که پارچه ای سه گوش بود و در زیر یا روی آن از کلاهک‌هایی برای پوشش کامل موی سر استفاده می‌کردند.
حجاب سوم، چادری به رنگ سفید یا بنفش بود که سایر اندام بدن را می‌پوشاند و حجاب چهارم پارچه‌ای مستطیل شکل به نام روبنده بود که در بالای پیشانی قرار می‌گرفت و در محدوده چشم، شکافی افقی برای دیدن تعبیه شده بود.
زندیه
در دوره زندیه تنوع پوشش سر کاهش یافت و زنان برای حجاب از دستار، توری و کلاهک، چادر و روبند استفاده می‌کردند.
دستار
دستار پارچه‌ای از جنس کشمیر بود که با مهارتی خاص به دور سر پیچیده می‌شد و با جواهرات مختلف تزیین می‌شد.
توری و کلاهک
این توری به صورت آزاد و با استفاده از رشته‌های مروارید یا نیم تاج و جقه یا پیشانی بند بر روی سر قرار می‌گرفت و گوشه‌های آن از پشت سر آویخته می‌شد. گاهی نیز در زیر این توری از یک کلاهک استفاده می‌کردند.
چادر و روبند
چادر بانوان در دوره زندیه به صورت نیمدایره بود و با پارچه نخی سفید دوخته می‌شد و صورت با استفاده از روبندی مشابه روبند زنان صفوی پوشانده می‌شد.
قاجاریان
قاجاریان را می‌توان از لحاظ نوع پوشش خصوصا پوشش بانوان، آخرین دوره قبل از وقوع انقلاب اسلامی دانست چرا که در دوران پهلوی پوشش بانوان عامه در جامعه، علیرغم وقوع اتفاقاتی مانند کشف حجاب و… تغییر فراگیری نداشت. پوشاک بانوان در این دوره شامل روسری، چادر، روبند و چارقد بوده است.
روسری
روسری بانوان به صورت معمول از جنس ابریشم بود و در زیر گلو با سنجاق بسته می‌شد. علاوه بر این بانوان قجری ثروتمند نیز از عرقچین گلدوزی شده و جواهر نشان بر روی سر استفاده می‌کردند و یا از پر طاووس برای زینت آن استفاده می‌کردند.
چادر
چادر زنان قجری بر دو گونه بوده است. نوع اول چادری است که در خانه استفاده می‌کردند که به صورت نیم‌دایره‌ای بوده و طرح آن شطرنجی سفید و آبی بوده است. چادر بیرون از منزل نیز از دو تخته پارچه که به طول قد درازا داشت و به هم دوخته می‌شد تشکیل می‌شده و رنگ آن مشکی یا بنفش بوده است.
روبند
روبند زنان قجری پارچه‌ای سفید به پهنای شصت تا هفتاد سانتی‌متر بوده است که صورت را تا قسمتی از جلوی سینه می‌پوشاند و در مقابل چشمان آن نیز از توری به طول ۱۷ و عرض ۹ استفاده می‌شده است.
چارقد
چارقد عبارت بود از یک پارچه توری نازک چهار گوشه که وقتی دولا می‌شد، به صورت سه‌گوش درمی‌آمد و در زیر گلو با سنجاق محکم می‌شد.
تا به اینجا تاریخچه پوشش سر بانوان ایرانی را در دو برهه زمانی قبل و بعد از اسلام بررسی کردیم. در مقاله بعدی نگاهی به تاریخچه پوشش سر بعد از انقلاب اسلامی خواهیم انداخت و در قسمت پایانی این مجموعه مقاله نیز تاریخچه پوشش سر در ادیان مختلف را به صورت اجمالی بررسی خواهیم کرد.
نظرات کاربران