هنر در ذات ایران و ایرانی از گذشته ای دور جریان دارد و انشعابی ناب از آن در صنعت نساجی جاری شده است که آنرا قلمکاری می نامند. صنعت چاپ پارچه بوسیله قالب یا مهر از هزاران سال پیش وجود داشته ولی استفاده هنرمندانه از این صنعت با ترکیب رنگ و طرح های زیبا و با کیفیت، قلمکاری را در ایران، از سایر کشورها متمایز نموده است. قلمکاری بمعنی عام یعنی بر روی پارچه ساده و بدون نقش از کرباس و کتان بوسیله قالب یا مهر نقوش مختلف تصویر شود.
اما قلمکاری ایرانی یعنی دمیدن روح، زندگی و شادی در پارچه ای که از خود مقدار و ارزشی کم دارد. مهارت استاد قلمکاری در کنار ابزار دقیق و ظریف قالب به همراه رنگی برگرفته از طبیعت ناب و نقش و نگارهای دلنواز اثری ارزشمند را صنعت نساجی خلق می نمایند.
بسیاری الگوی اولیه قلمکاری را برگرفته از پارچه های منقوش چینی که در زمان حاکمیت مغولان وارد ایران شده می دانند و آن را نتیجه رقابت نساجان ایرانی با رقیب چینی، برخی نیز اوج گرفتن این صنعت را در زمان صفویان می دانند که ایرانیان نسبت به صادرات پارچه های قلمکاری از شرق تا غرب نموده و با توجه به کیفیت برتر و طرح و رنگ زیباتر این محصولات نسبت به محصولات مشابه از استقبال فوق العاده ای برخوردار بود.
عوامل موثر بر کیفیت قلمکاری
پس از مهارت اساتید قلمکاری اجزای زیر کیفیت قلمکاری را مشخص می نمایند:
الف) طراحی و ساخت قالب: در طراحی قالب عمدتا از نقوش قالب های تصویری گل و بته و اسلیمی، قالب های تصویر عشاق مانند یوسف و زلیخا، لیلی و مجنون، قالب های تصویر مناظر تاریخی مانند چهل ستون، قالب های تصویر شعرا مانند فردوسی، خیام و حافظ، قالب های تصویر حیوانات مانند طاووس، فیل و شتر، قالب های تصویر طبیعت مانند شکارگاه های پادشاهان، مسجد شاه و سی وسه پل، قالب های تصویر داستان های کهن همچون روباه و لک لک، قالب های تصویری مانند مطربان و نوازندگان، قالب های تصویری مینیاتوری و قالب های تصویر کتیبه ای مانند شمایل ها با جملاتی در مورد ائمه اطهار استفاده می نمایند.
قالب تراشی، به علت ظرافت های ویژه ای که در طراحی و ساخت آن وجود دارد، کاری بسیار پر زحمت، زمان گیر و البته مهم است. قالب سازی برای قلم کاری، ترکیب از طراحی هنرمندانه، قالب تراشی و منبت کاری می باشد. قالب قلمکار اصولاً پس از مدتی استفاده به علت آلوده شدن مداوم به رنگ، الیاف و کرم پارچه ، گرد و غبار و تحمل ضربات زیاد، کیفیت و حساسیت خود را از دست میدهد و لبه های نقوش، تدریجاً ساییده می شود. در این حالت قالب قابل استفاده نیست و به جای آن نقش یا قالب جدیدی تولید یا قالب پیشین مرمت می‌شود.
برای ساخت قالب های قلمکاری برای کم ترک برداشتن، سخت و محکم بودن، قابلیت انعطاف و ضربه پذیری از چوب درخت های گلابی و زالزالک استفاده می نمایند.
ب) رنگ: رنگ های طبیعی عامل دیگری است که بر کیفیت پارچه قلمکاری اثری مستقیم می گذارد. رنگ های اصلی مورد استفاده در کار قلمکار سیاه، قرمز، آبی، سبز و زرد است که از ترکیب آنها به نسبت های معین رنگ های دیگری به دست می آیند و تماما از مواد موجود در طبیعت و بدون دستکاری شیمیایی بدست می آیند. شاید به همین دلیل است که سفره ایرانیان در گذشته ای نه چندان دور با طبیعت رنگین بوده و امروز جای خالی آن احساس می شود.
موضوع مهم دیگر تثبیت رنگ روی پارچه است. برای اینکار ابتدا پاتیلی را از آب جوش پر می کنند با پوست انار ساییده شده و مغز روناس را به آب اضافه می کنند. پارچه را در این آب می جوشانند تا رنگ ها تثبیت شوند. پس از درآوردن پارچه از این محلول آن را در آب رودخانه شستشو می دهند؛ سپس آن را به سنگ می کوبند تا آب و روناس آن خارج شود.
پارچه قلمکاری شده بهایی متمایز پیدا می کند چه به عنوان پارچه جهت تهیه انواع پوشاک استفاده شود و چه به عنوان پرده، سفره، پوش، سجاده، رویه لحاف، بقچه، سوزنی حمام، رویه پشتی، دستمال وکتیبه هایی برای تزئین مجالس سوگواری و غیره. امروزه توریست ها بهای پارچه های قلمکاری اصیل ایرانی را بیشتر از خودمان می دانند و کمتر توریستی است که به ایران و یکی از شهرهای اصفهان، یزد، کرمان و کاشان سفر کرده باشد و بدون این نشان جامانده از صنعت نساجی اصیل و کهن ایرانی از ایران خارج گردد.
نظرات کاربران