گلونی چیست؟

لرستان یکی از زیباترین استان‌های کشورمان به شمار می‌آید که درآن اقوام مختلفی همچون لر و لک با آداب و رسوم و پوشش خاص خود زندگی می‌کنند. ایلات و طوایف لرستان گستردگی زیادی دارند اما در مجموع به دو گروه کوچ رو و ساکن تقسیم می‌شوند. در این مقاله نگاهی به یکی از صنایع دستی مردمان خطه لرستان به نام گلونی خواهیم انداخت. پارچه‌ای که در طول تاریخ مردان و زنان لر از آن به عنوان پوشش سر استفاده می‌کردند.

گلونی چیست؟

گُلوَنی (به فارسی گلبندی) به گونه‌ای سربند و روسریِ زنان لک و کرد و لر گفته می‌شود. این روسری حدود ۳۰۰۰ سال قدمت دارد و ریشه‌ی آن به زنان کاسیت (اجداد قوم لر) می‌رسد و در زبان فارسی به صورت گُلبَندی تلفظ می‌شود که برگرفته از واژه گُل‌بَدن، نوعی پارچه هندی ابریشمی و لطیف است. سعید شادابی در کتاب خود به نام فرهنگ مردم لرستان در بخش مربوط به لباس عروس و پوشش زنان عشایر به سرون (Sarvan) اشاره کرده‌است که همان حجاب و پوشش موهای سر و گیسوان عروس به وسیله چارقدهای ظریف و نازک گلدار ابریشمی در رنگ‌های مختلف است. این پوشش به نحو خاصی است زیرا سر عروس را با چند تخته از این چارقدها می‌پوشانند و دنباله آنها را از پشت سر آویزان می‌کنند. همان‌جا توضیح داده شده‌است که گلونی همان سرون‌های رنگی هستند و چارقدهای ساده و بزرگتر که حاشیه‌های رنگی دارد و ریشه دار هستند کت (Kat) نام دارد.

گلونی سربندی برای مردان و زنان

گلونی را بیشتر زنان لر و لک در هنگام مراسم شادی استفاده می‌کنند. اما از دوره قاجار به بعد مردان نیز شروع به استفاده از آن کردند. مردان گلونی را دور «شو کلاو» یا همان کلاه لری مرسوم در منطقه لرستان می‌بستند و به گاه مهمانی یا جنگ، به منظور تزیین یا نگهدارنده کلاه از آن استفاده می‌کرده‌اند. زنان لر در زمان گذشته کت و گُلوَنی را باهم می‌پوشیدند به‌طوری‌که ” کَت ” را جدا زیر گلونی می‌بستند تا موهای سر به‌خوبی پوشیده و مهار شوند.

ریشه کلمه گلونی

گلونی نوعی سربند است که از واژه «گلبندی» با تبدیل حرف «ب» به «و» و حذف حرف «د» گرفته شده‌است و به نوعی پارچه ابریشمی رنگین اطلاق می‌شود. در گذشته نوعی پارچه ابریشمی هندی به اسم «گل بدن» که سطح روی آن متشکل از فقط دو رنگ (مثلا زعفرانی و سیاه) بوده، از هندوستان به ایران وارد می‌شده‌است. واژه گلبدن در فارسی به صورت گلبندی و در زبان لکی و لری به صورت گلونی درآمد. به مرور زمان در بین لرهای واژه گلونی نه فقط برای پارچه‌های زعفرانی، بلکه برای تمام سربندهای رنگی (غیر سیاه) به کار رفت.

نگاهی به گلونی در بستر تاریخ

این سربند در گذشته در لباس مردان هم به کار می‌رفت و به‌طور کلی گفته می‌شود که سربند و دستار «پوششی با سه هزار سال قدمت» است و از زمان مادها و هخامنشیان در لباس مردان و زنان ایران‌زمین استفاده می‌شد.

در حفاری گورستان سه هزار ساله بابا جیلان (باباجان) در غرب شهرستان دلفان انگشتری پیدا شده که روی انگشتر انسانی دوبال از دل خورشیدی بیرون آمده که کفش مادی و شلوار مادی و باشلوق مادی که شبیه مقنعه‌های امروزی بر سر دارد که کلاهی روی آن قرار دارد و دور کلاه دستاری شبیه به گلونی امروزی قرار دارد.

در گزارش مردم نگاری شهرستان الشتر آمده‌است که:

 «زنان مسن گلونی‌های سیاه به سر می‌کرده‌اند و زنان جوان رنگ‌های سبز، قرمز، نارنجی، آبی و … را به سر می‌بستند.»

رشیدی مفرد نیز در گزارش مردم نگاری دورود در بخش سرپوش زنان به «چار گلونی» اشاره می‌کند و آن را این گونه توصیف می‌کند:

«چهار عدد روسری ابریشمی چهار گوش به ضلع تقریبی ۵/۱ متر و با رنگ زمینه مشکی و حاشیه‌های قرمز، آبی و سبز که زنان مسن و جا افتاده آنها را به هم دوخته و روی سر می‌بستند. لازم است ذکر شود که به شکل کلی بستن سرپوش‌های فوق بر روی سر، سرون sarvan یا ساوه sâwa می‌گویند.»

بهزاد پاکدل مسئول کانون آئین‌های سنتی لرستان در مورد قدمت گلونی این پوشش زنان لر می‌گوید: قوم لر (کاسیت‌ها) حدود هشت هزار سال پیش به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین اقوام در ایران زندگی می‌کردند. امروزه با پیدا شدن نقش برجسته روی سنگ‌ها پوشش کامل یک زن لرستانی دوران کاسیت نشان داده‌شده است.

نقش روی سنگ، پوشش زن لر دوران کاسیت را نشان داده اما چه زیباست که نقش حک‌شده سنگ، گلونی زن لُر را به همین شکلی که امروزه زنان لُر به سر می‌بندند به نمایش گذاشته که این خود سند تاریخی گلونی را نشان می‌دهد.

سرانجام گلونی در شهریور ۱۳۹۷ به عنوان یکی از میراث های قوم لک به ثبت ملی رسید.

روز گلونی و روز روسری لری

بر اساس یک ایده، به همت جمعی از دختران خرم‌آبادی، روز ۲۶ اردیبهشت به عنوان روز روسری لُری یا روز گلونی نام‌گذاری شده‌ است. قرار است هر ساله در بهار و تا ۲۶ اردیبهشت دختران لُر با به سر کردن روسری لُری، این پوشش اصیل و زیبا را به دیگران معرفی کنند. بسیاری از دختران لُر اعم از معلمان، استادان، روزنامه‌نگاران، دانشجویان و فعالان فرهنگی جزو حامیان این حرکت هستند.

گلونی، سرپوش لری با ویژگی‌های خاص

در مراسمات شادی رنگ گلونی شادبود و از پشت سربلندتر اما در مراسمت عزاداری گلونی کوتاه، جمع‌تر و رنگ آن تیره‌تر بود.

در نوع شهری گُلوَنی جمع‌تر و کوتاه‌تر از زنان روستایی پوشیده می‌شد. نکته جالب‌توجه دیگر این است که بستن همین گلونی در بین طوایف مختلف لرستان فرق می‌کند مثل سربند زنان شهرستان دلفان که نسبت به بقیه بزرگ‌تر بسته می‌شود.

گلونی، صنایع دستی لرستان از دیرباز تا کنون

بهزاد پاکدل مسئول کانون آئین‌های سنتی لرستان درباره مراحل تولید و چاپ گلونی می‌گوید:

قوم لر گلونی ها را خودشان درست می‌کردند، نقوش هندسی می‌زدند و برای رنگ آن از رنگ‌های طبیعی استفاده می‌کردند. این گلونی سربند زیبای زنان لر به‌جامانده هنر دست قومی است که خودش تاروپودش را به‌هم‌بافته، نقش زده و رنگارنگ کرده‌اند.

پاک‌دل افزود: گلونی این دست‌بافت لری درواقع نوع زندگی را تعریف می‌کرد و از طرفی هیچ‌وقت در نقوش گلونی لری از نقش‌های لچک، ترنج، اسلیمی، مینیاتوری استفاده‌نشده و سادگی خاص خود را داشته است.

مسئول کانون آئین‌های سنتی لرستان می‌گوید: با صنعتی شدن و در ایران به طبع مردم لرستان نیز کمتر خودشان پارچه درست می‌کردند و درنهایت لباس و گلونی ‌شان را از شهرهای دیگر تهیه می‌کردند.